Tygiel kulturowy

▲ Fotografia nr 40

Basen zakładowy w koksowni Zollverein,

Essen-Stoppenberg, Zagłębie Ruhry, lipiec 2018

Rozdział VII | Strona 107

Ruhr­mensch nie jest wca­le zły — ma wię­cej wspól­ne­go z ser­cem. Nie jest ani dobry ani zły, uczci­wy ani fał­szy­wy, ma co naj­mniej jed­ne­go wro­ga. Szlo­cha na pogrze­bach, pła­cze w kinach, pła­cze, gdy ma dzie­ci. Maru­dzi na kor­ki, pogo­dę i pił­kę noż­ną. On kopie i maj­ster­ku­je, napra­wia mosty, a ona malu­je paznok­cie u stóp na czar­no i żół­to. Lubi prąd i pie­nią­dze, a od cza­su do cza­su wypi­ja z nią piwo pod cie­ni­sty­mi pal­ma­mi. On je pan­has i kebab, a ona chip­sy czer­wo­ne i bia­łe. Trze­ba powie­dzieć, że ten typ jest bar­dzo śli­ski, dla­te­go tak napraw­dę nie ist­nie­je, a jed­nak jest. Jeśli chcesz go zro­zu­mieć, musisz spoj­rzeć na jego świat.

Zło­żo­ność Zagłę­bia Ruh­ry opie­ra się dogma­ty­zmo­wi i pola­ry­zu­ją­cym sce­na­riu­szom. Jego obfi­tość pozwa­la na to, by abso­lut­ne wnio­ski o jego miesz­kań­cach odbi­ja­ły się od jego isto­ty. Zagłę­bie Ruh­ry to miej­sce, któ­re przy bliż­szym przyj­rze­niu się wymy­ka się logi­ce. Jego isto­ta wyni­ka z zadzi­wia­ją­cej dyna­mi­ki roz­wo­ju, któ­ra może być widocz­na tyl­ko z per­spek­ty­wy cza­su, w kra­jo­bra­zie i w umyśle.

Krajobraz

Nie tak daw­no temu, kie­dy nie wyna­le­zio­no jesz­cze auto­stra­dy, ale komi­ny już dymi­ły, a wiel­kie pie­ce sycza­ły ogniem w zachod­niej czę­ści Zagłę­bia Ruh­ry, na wscho­dzie znaj­do­wa­ła się gmi­na Uen­trop, miłe, spo­koj­ne mia­stecz­ko z ryn­kiem i wie­lo­ma udo­god­nie­nia­mi, jakie w tam­tych cza­sach mia­ły do zaofe­ro­wa­nia mia­sta. Mia­stecz­ko oto­czo­ne było mały­mi wio­ska­mi o nazwach Wer­ries czy Schme­hau­sen, w któ­rych ser­ce wciąż biło ina­czej niż w rosną­cych nie­da­le­ko mia­stach, bo jego rytm wyni­kał z potrzeb miesz­ka­ją­cych tu ludzi, a nie z wizji roz­wy­drzo­nych baro­nów z Zagłę­bia Ruh­ry. Tutaj rze­ka Lip­pe prze­ci­na­ła pola i pod­mo­kłe łąki, na któ­rych latem pasło się duże bydło. Na polach upra­wia­no pro­so i psze­ni­cę, a mię­dzy nimi bie­gły czę­ścio­wo piasz­czy­ste polne ścież­ki, wzdłuż kra­wę­dzi któ­rych skow­ron­ki polne i świer­got­ki łąko­we zaba­wia­ły chło­pów swo­imi fle­ta­mi i ćwier­ka­niem, pod­czas gdy wół cią­gnął wóz. Był to czas spo­ko­ju, a oko­li­ca była tak cicha, że ci na polach mogli usły­szeć każ­dy naj­mniej­szy powiew wia­tru i tchnie­nie powie­trza w sze­lesz­czą­cych tra­wach i trze­po­czą­cych liściach, zanim jesz­cze dotar­ło ono do ich wil­got­nych czół. Był to czas, kie­dy było tak cicho, że oprócz prze­cią­ga­ją­ce­go się bul­go­tu war­gi, sły­chać było polne myszy w słomie.

Rozdział VII | Strona 114

Flo­ra i fau­na były boga­te w gatun­ki, a tak­że owo­ce na pobo­czach dróg i w sadach kwi­tły buj­nie, tak że póź­nym latem gałę­zie ugi­na­ły się pod cię­ża­rem i łama­ły, jeśli nie zosta­ły zebra­ne na czas. Drze­wa owo­co­we były oszczęd­ne i mało cho­ro­wa­ły, więc rol­nik nie potrze­bo­wał żad­nej ochro­ny roślin, a umie­jęt­ne przy­ci­na­nie gałę­zi i wap­no­wa­nie pnia wystar­czy­ło, aby wio­sną po zimie drze­wo roz­wi­nę­ło swój kwit­ną­cy splen­dor. W gorą­ce i par­ne let­nie dni ludzie i zwie­rzę­ta korzy­sta­li z cie­ni­stych drzew owo­co­wych, aby odpo­cząć. Kie­dy pro­mie­nie słoń­ca ustą­pi­ły miej­sca mlecz­nej mgle na nie­bie, a dud­nią­ce grzmo­ty sta­ły się sły­szal­ne, nad­szedł czas, aby zapę­dzić bydło do obo­ry. Jaskół­ki sta­da­mi opusz­cza­ły gli­nia­ne gniaz­da na kra­tow­ni­cy, lecia­ły nisko, czę­stu­jąc się pra­wie nie­wy­czer­pa­ny­mi zapa­sa­mi owa­dów, skrze­cząc, aż spa­dły pierw­sze kro­ple desz­czu i bukiet nie­zli­czo­nych zapa­chów roz­niósł się po buj­nych łąkach. Po cięż­kim dniu pra­cy, gdy nad zie­mią zapa­da­ła noc, gwiaz­dy świe­ci­ły tak jasno, że odno­si­ło się prze­moż­ne wra­że­nie, iż moż­na by je zbie­rać jak słod­kie cze­re­śnie w ogro­dzie, ale to było tyl­ko marze­nie rol­ni­ka, któ­ry od daw­na już chra­pał, by o wscho­dzie słoń­ca zbli­żyć się jesz­cze bar­dziej do Boga, któ­re­go czcił w poko­rze i bojaźni.

Miesz­kań­cy oko­lic Uen­tro­pu nie cier­pie­li na bez­sen­ność, żyli w zgo­dzie ze sobą i swo­im oto­cze­niem, dar­ni­li skar­pe­ty i faj­ki. Korzy­sta­li z bogac­twa natu­ral­ne­go, któ­re ich ota­cza­ło i podzi­wia­li jego twór­cę, ale nic nie trwa wiecz­nie. Na począt­ku XX wie­ku w miej­sco­wo­ści Wer­ries zaczę­to prze­ciw­dzia­łać sie­lan­ce poprzez głę­bo­kie wier­ce­nia. Zna­le­zio­no dowo­dy na wystę­po­wa­nie złóż węgla gru­be­go pod bagna­mi. Zago­spo­da­ro­wa­nie złóż trwa­ło dłu­go, bo żad­na szczę­śli­wa gwiaz­da nie chcia­ła świe­cić nad kopal­nią. Wresz­cie w 1912 r. moż­na było roz­po­cząć regu­lar­ne wydo­by­cie. Wcze­śniej nie­koń­czą­ce się incy­den­ty utrud­nia­ły wkra­cza­nie w dzie­wi­cze kra­jo­bra­zy. Wyle­wy wody, wybu­chy i ude­rze­nia sta­ły się z bie­giem lat powszech­ne. Wydo­by­cie węgla oka­za­ło się nie­zwy­kle żmud­ne i kosz­tow­ne, a nawet kosz­to­wa­ło życie ludz­kie, któ­re­go war­tość była nie­wiel­ka. Od począt­ku wie­ku rosła licz­ba pra­cow­ni­ków tej kopal­ni. Gór­ni­cy pocho­dzi­li z Nie­miec i Euro­py Wschodniej.

Pod­czas gdy oni byli zaję­ci głę­bie­niem szy­bów, mia­ły być budo­wa­ne linie kole­jo­we, aby połą­czyć wio­ski. Rol­ni­cy kwe­stio­no­wa­li sens ist­nie­nia kopal­ni i linii kole­jo­wych. Nie­chęt­nie odda­wa­li zie­mię upraw­ną, któ­rą mogli zyskać dzię­ki osu­sze­niu bagien, ale ope­ra­to­rzy nowych osią­gnięć prze­ko­ny­wa­li o koniecz­no­ści postę­pu i współ­cze­sne­go sty­lu życia, wychwa­la­li wzrost gospodarczy.

Rozdział VII | Strona 115

W koń­cu zwy­cię­ży­li, bo byli w tym napraw­dę dobrzy. Przed­się­bior­stwo kole­jo­we uru­cho­mi­ło ruch kole­jo­wy pomię­dzy Uen­trop a sąsied­ni­mi gmi­na­mi Schme­hau­sen i Lip­p­borg. Kil­ka lat póź­niej ryt­micz­ne wydo­by­cie węgla wresz­cie się powio­dło. Spe­cjal­nie do trans­por­tu węgla wybu­do­wa­no linię kole­jo­wą i świę­to­wa­no pierw­szy eksport.

Wraz z poja­wie­niem się infra­struk­tu­ry i prze­my­słu nastą­pi­ła migra­cja, któ­ra stwo­rzy­ła zapo­trze­bo­wa­nie na nowe miesz­ka­nia w siel­skiej wio­sce. Od pobo­ru do osie­dle­nia się na tere­nie kopal­ni minę­ło tro­chę cza­su, aż w 1913 r. gór­ni­cy mogli wpro­wa­dzić się do swo­ich pro­stych pomiesz­czeń bez elek­trycz­no­ści i bie­żą­cej wody. Koniecz­ność i latry­na były wspólne.

Zale­d­wie rok póź­niej obok kopal­ni otwar­to kok­sow­nię i znów zaczę­ło bra­ko­wać miej­sca do życia. W tym samym roku wyda­rzy­ła się wiel­ka kata­stro­fa. Ogrom­ny napływ wody zalał nową kopal­nię. Mimo nad­ludz­kich wysił­ków nie uda­ło się opa­no­wać sytu­acji. W dodat­ku wybu­chła strasz­na woj­na i set­ki gór­ni­ków musia­ło w niej słu­żyć. Zamien­ni­ki zna­le­zio­no w jeń­cach wojen­nych z Pol­ski i Holan­dii. Wiel­ka bie­da roz­prze­strze­ni­ła się i trwa­ła przez dłu­gi czas. Kopal­ni nie dało się już ura­to­wać, bo pom­py nie dotrzy­ma­ły obiet­ni­cy. Po zale­d­wie dwóch uda­nych latach ope­ra­cja zosta­ła prze­rwa­na. Solan­ka prze­sią­ka­ła i spły­wa­ła, aż w koń­cu zasi­la­ła Lip­pe. W 1921 r. pod­ję­to pró­bę rewi­ta­li­za­cji, po któ­rej wkrót­ce nastą­pi­ły pra­ce roz­biór­ko­we. Nawet te zosta­ły prze­rwa­ne po krót­kim cza­sie, ponie­waż fir­ma ogło­si­ła upa­dłość. W następ­nych dzie­się­cio­le­ciach podej­mo­wa­no kolej­ne pró­by oży­wie­nia kopal­ni, aż w pew­nym momen­cie fir­ma zre­zy­gno­wa­ła i osta­tecz­nie zasy­pa­ła szyby.

Na począt­ku lat 20. coraz wię­cej gospo­darstw domo­wych w regio­nie było zaopa­try­wa­nych w ener­gię elek­trycz­ną. W ten spo­sób mała gmi­na Schme­hau­sen otrzy­ma­ła czy­ste świa­tło elek­trycz­ne z elek­trow­ni wod­nej. Wieś była odda­lo­na o rzut kamie­niem od Wer­ries. Nikt jesz­cze nie wie­dział, że nie­za­spo­ko­jo­ne pra­gnie­nie prą­du wygna wieś z mapy. Kie­dy po wojen­nej zawie­ru­sze gospo­dar­ka chwi­lo­wo się oży­wi­ła, ludzie wzię­li głę­bo­ki oddech. W 1928 r. otwar­to tu kanał bocz­ny Lip­pe. Dro­ga wod­na sta­ła się na krót­ko waż­ną arte­rią komu­ni­ka­cyj­ną w doli­nie rze­ki Lip­pe, ale szyb­ko stra­ci­ła na zna­cze­niu. Rok wcze­śniej zakoń­czo­no rów­nież prze­bu­do­wę połą­cze­nia kole­jo­we­go z kolei mało­to­ro­wej na normalnotorową.

Rozdział VII | Strona 116

Nie­ko­rzyst­ne warun­ki eko­no­micz­ne w cza­sie I woj­ny świa­to­wej i po niej nie powstrzy­ma­ły roz­wo­ju regio­nu. W 1933 r. w Wer­ries uru­cho­mio­no nową ślu­zę i moż­na było roz­po­cząć ruch żeglu­go­wy na wybu­do­wa­nym w mię­dzy­cza­sie kana­le Dat­teln-Hamm. Kanał, któ­ry teraz dzie­lił małą spo­łecz­ność, nie był bez­ob­słu­go­wy. Dzia­ła­nia budow­la­ne na tere­nach byłej kopal­ni były koniecz­ne, ponie­waż grunt się zapa­dał. Tak jak poprzed­nio, w cią­gu następ­nych kil­ku lat jed­no wyda­rze­nie nastę­po­wa­ło po dru­gim. Teraz gmi­na sta­nę­ła w obli­czu budo­wy auto­stra­dy Rze­szy. Aby omi­nąć obsza­ry osia­da­nia zie­mi w połu­dnio­wym Zagłę­biu Ruh­ry, nale­ża­ło je popro­wa­dzić bar­dziej na pół­noc, nato­miast we wschod­niej West­fa­lii, podob­nie jak przy budo­wie linii kole­jo­wych, kie­ro­wa­no się głów­ny­mi obsza­ra­mi osad­ni­czy­mi. Budo­wa Reich­sau­to­stra­dy w 1934 roku ponow­nie prze­cię­ła gmi­nę i spo­wo­do­wa­ła utra­tę kolej­nych tere­nów. Na potrze­by budo­wy nie­da­le­ko wybu­do­wa­no sta­cję kole­jo­wą. W 1938 r. otwar­to dla ruchu odci­nek mię­dzy Rec­klin­ghau­sen a Güter­sloh, któ­ry prze­ci­nał już samo Schme­hau­sen, kanał i rze­kę Lip­pe. Auto­stra­da zosta­ła zbu­do­wa­na czę­ścio­wo jako stra­te­gicz­na struk­tu­ra gospo­dar­cza i mia­ła zbli­żyć region Renu i Zagłę­bia Ruh­ry do Ber­li­na na wscho­dzie, ale z pew­no­ścią tak­że do tere­nów poło­żo­nych dalej. W 1939 r. nazi­stow­skie Niem­cy wywo­ła­ły nową woj­nę świa­to­wą. Roz­prze­strze­ni­ła się nędza i cier­pie­nie. Do uzu­peł­nie­nia bra­ku­ją­cych odcin­ków auto­stra­dy ponow­nie wyko­rzy­sta­no pol­skich robot­ni­ków przymusowych.

Szyb­ka auto­stra­da prze­bie­ga­ją­ca przez Schme­hau­sen mia­ła po zakoń­cze­niu budo­wy cał­ko­wi­tą sze­ro­kość 24 metrów, dwa pasy ruchu były oddzie­lo­ne od sie­bie środ­ko­wym pasem o sze­ro­ko­ści czte­rech metrów i oto­czo­ne z obu stron zewnętrz­nym pasem tra­wy. Dro­ga przy­po­mi­na­ła dzi­siej­sze autostrady.

W 1949 r. powsta­ła Repu­bli­ka Fede­ral­na Nie­miec. Tak zwa­ny cud gospo­dar­czy następ­nych lat przy­niósł Schme­hau­sen i oko­li­cy asfal­to­we dro­gi. Przez mło­dą auto­stra­dę prze­jeż­dża­ły jesz­cze nie­licz­ne pojaz­dy, a z jej wznie­sie­nia wieś wciąż wyglą­da­ła sie­lan­ko­wo na lewo i pra­wo. Jadąc od stro­ny Zagłę­bia Ruh­ry, prze­kra­cza­ło się naj­pierw nie­daw­no wybu­do­wa­ny kanał, a za nim wio­skę z poma­rań­czo­wy­mi dacha­mi kry­ty­mi dachów­ką, gra­ni­czą­cą z buj­nie zie­lo­nym tere­nem zale­wo­wym, oddzie­lo­ną błysz­czą­cym srebr­nym zako­lem — dla nie­któ­rych jak­by zna­le­zio­nym, by w let­nim upa­le zająć zacie­nio­ne miej­sce pod drze­wem owo­co­wym z dala od wiel­kie­go mia­sta. Tutaj szu­mia­ła Lip­pe i było jesz­cze tak cicho jak zawsze, więc coraz czę­ściej korzy­sta­no z wyjaz­du z Uentrop.

Rozdział VII | Strona 117

▲ Fotografia nr 47

Gopuram świątyni Sri Kamadchi Ampal,

Hamm-Uentrop, Zagłębie Ruhry, styczeń 2021

Rozdział VII | Strona 122